De kunst van het verdwijnen

Op zondagnamiddag 3 februari 2019 wordt er een spectaculaire bankroof gepleegd op een filiaal van BNP Paribas Fortis in de Antwerpse Joodse wijk. Via een tunnel bereiken de rovers de kluizenzaal en gaan zo aan de haal met minstens 2 miljoen euro. Terwijl tientallen politieploegen zich naar de bank reppen, registreert een bewakingscamera 400 meter verderop hoe zes verdachten één na één rustig het huis verlaten van waaruit de tunnel is gegraven. De laatste van hen allen is ‘een orthodoxe jood’, zo wordt hij in het politiedossier omschreven, die dodelijk kalm buiten stapt en een grote rolkoffer achter zich aantrekt met daarin de buit. Hij verlaat voor eeuwig deze stad en buurt. Een paar uur later is de tunnelroof wereldnieuws. Het is een raadsel hoe deze roof beraamd en uitgevoerd is kunnen worden: de wijk wordt door duizenden camera’s bewaakt.

Samen met mijn vrienden van het theatergezelschap MartHa!tentatief vertelt ik (Bart Van Nuffelen) al jaren verhalen over de stad en in dit – weliswaar opwindend – fait-divers zag ik de mogelijkheid om eindelijk te kunnen vertellen over de Joodse wijk, waar ik al jaren door gefascineerd ben. Ik besluit de roof te onderzoeken, met het idee er een toneelstuk over te maken.  Al snel echter blijkt dat de realiteit van deze zaak de fictie ver overstijgt. Zo blijkt dat een ‘vergeten’ aanslag uit 1980 op exact dezelfde straathoek plaatsvond én dat die gebeurtenis bovendien de opmaat was voor het systematisch bewaken van de buurt door camerasystemen. En haast op hetzelfde moment stuit ik op nog een ander verhaal, dat zich afspeelt in 1942: een jongetje van vier wandelt heel alleen door de buurt. Hij kijkt niet om. Hij stapt voort en verder. Als bij wonder is hij zonet aan de razzia van 11 september en een zekere dood ontsnapt.

Vanaf dan is het duidelijk: dit verhaal heeft niet de verdichting van het toneel nodig. Maar wat dan wel? Na een korte rondvraag verschijnt audiomaker Lucas Derycke in beeld en na een lange wandeling door de Joodse buurt zijn we (Bart en Lucas) zeker: het verhaal heeft zijn medium gevonden, wij worden een team en dit wordt een podcast.

Enkel in een podcast kunnen we de tijd en de fascinerende wijk waar de verhalen zich afspelen tastbaar en hoorbaar maken. We kunnen de mensen aan het woord laten die de verhalen hebben beleefd en de specialisten die nodig zijn om die verhalen te begrijpen. Alleen met een podcast kunnen we de bijna ongelooflijke werkelijkheid van dit verhaal vatten.

Met de spectaculaire tunnelroof is er een belangrijk ‘true crime’ element aanwezig in de reeks. We besluiten dat in te zetten als een ‘paard van Troje’. We gebruiken het verhaal van de tunnelroof om diep in de wijk door te dringen en het na verloop van tijd over de écht belangrijke dingen te kunnen hebben: het geloof en de bijzondere gebruiken van de Joodse gemeenschap, het verhaal van de vergeten aanslag en de gruwelen van WO II in de wijk. Ons uitgangspunt was daarbij steeds: het belangrijke spectaculair maken en niet het spectaculaire belangrijk.

We hebben geprobeerd om dit waargebeurde verhaal te vertellen volgens de wetten van een fictieverhaal (spanningsopbouw, plot-twists, protagonisten met een probleem dat na diverse strubbelingen uiteindelijk opgelost wordt etc). Net omdat het in dit verhaal om werkelijke gebeurtenissen en levende mensen gaat, was dat een erg moeilijke oefening. Maar door heel lang en intens in te zetten op de scenario-fase (op papier) zijn we daarin toch grotendeels geslaagd, zonder de werkelijkheid naar onze hand te zetten of journalistieke regels te overtreden.

Tot besluit voegen we hier graag aan toe dat Lucas en Bart met de creatie van ‘de kunst van het verdwijnen’ zijn bijgestaan door een kleine maar toegewijde ploeg van mensen die de research, het scenario en de opnames mee ondersteunden en mogelijk maakten. Merci Pauline, Johan, Tim, Els, Reneeke, Anja.

Lucas Derycke (1990) is audio- en theatermaker. Hij studeerde in 2014 af aan de RITCS School of Arts in Brussel. Zijn werk vindt zijn weg naar radiozenders en theaterzalen in binnen- en buitenland.
Voor het audiowerkstuk ‘Screener’ krijgt hij in 2017 de Hörspielpreis der Kriegsblinden, de belangrijkste Duitse prijs voor hoorspelen. Datzelfde jaar maakt Lucas als jonge maker deel uit van theatergezelschap Het nieuwstedelijk. Hij schrijft en regisseert er de theatervoorstelling ‘Esperanto’. Later volgen – met Het nieuwstedelijk als co-producent – ook nog ‘Hangar’ (2020) en ‘Wild’ (2021).Lucas is voorzitter van Klankverbond, de Vlaamse vakvereniging voor audiomakers, en is als gastdocent verbonden aan LUCA School of Arts (Leuven) en RITCS School of Arts (Brussel).

Bart Van Nuffelen (1973) is regisseur, schrijver en sinds kort podcastmaker. De afgelopen 10 jaar maakte hij, steeds samen met zijn kompanen van theatergezelschap MartHa!tentatief, een reeks voorstellingen over ‘de ontembare stad’, oa. De Vernissage, 175+, 13 ½, Polen op zondag (toneelschrijfprijs Sabam) en de Fietsendief. Dounia B., het vervolg op Dinska Bronska (selectie jeugdjury Theaterfestival) werd bekroond met de Duits-Nederlandse Kaas&Kappes-prijs voor jeugdliteratuur. Daarnaast en daartussen is hij samen met Johan Petit artistiek leider van MartHa!tentatief. Als hobby schrijft Bart Van Nuffelen prentenboeken (uitgeverij De Eenhoorn).

De kunst van het verdwijnen combineert op een unieke manier vertelkracht met journalistieke nieuwsgierigheid. Echte breekbare historische personages komen tot leven. Het zijn boeven, slachtoffers en toeschouwers. Scèhes krijgen kleur en verbeelding, en waar de journalistieke zekerheid tekort schiet wordt het verhaal aangevuld met auditieve verbeelding, op een poëtische manier de waarheid geen geweld aan doend. De kunst van het verdwijnen is het verhaal van een plek, een straathoek, een stad. De kunst van het verdwijnen is bovenal een ode én een voorbeeld van hoe meestervertellers van eenvoudige woorden rake beelden maken. De kunst van het verdwijnen is het rakketakketaktaktak-geluid van een rolkoffer over de straatstenen, tot die spoorloos verdwijnt en zo een luisterbelevenis wordt tussen de oortjes van de podcastluisteraar.

Door Roeland de Trazegnies (jurylid Luisteren)