Heel af en toe krijg je als maker een prachtig verhaal zomaar in je schoot geworpen. Dat gebeurde bij De man met de rammelaars. Het Joods Museum zou een verzameling gaan tentoonstellen van meer dan 900 antieke babyrammelaars. De man achter deze verzameling – Heinz Keijser – zou een bijzonder levensverhaal hebben. Ik kreeg de vraag of ik een podcast wilde maken over hem.
Ik was niet direct overtuigd dat er in dit verhaal een goede podcast zat. Een man met een bizarre verzameling vond ik een intrigerend startpunt. Maar dat is geen garantie dat er ook écht een interessant verhaal achter zit. Ik kreeg direct een korte samenvatting van Heinz leven te horen maar om het helemaal in beeld te krijgen moest ik verder research doen. Ik was bang dat ik daarin misschien niet genoeg zou vinden om er een sterke podcast voor een breed publiek van te maken. Natuurlijk had de verzamelaar – een Joodse antifascist die voor de oorlog van Duitsland naar Nederland vluchtte – een turbulent leven gehad. Maar ook dat hoeft op zichzelf nog geen goed verhaal te zijn. Het zou in het slechtste geval een voorspelbaar verhaal vol ellende kunnen opleveren. Bovendien was de man al ruim dertig jaar dood, ik kon hem niet meer interviewen en er leefden weinig mensen meer die hem goed gekend hebben. En dan was er nog een bundel papieren die Heinz zelf had volgeschreven met herinneringen uit zijn leven. Het lag voor de hand dat dit een belangrijk ingrediënt voor de podcast zou worden. Maar de tekst was in ouderwets Duits geschreven en een vertaling was er nog niet, waardoor ik het slecht kon beoordelen. Het zou zomaar kunnen dat die tekst een wollige woordenbrei bleek. De conservator die zich in Heinz’ leven had verdiept was op vakantie, dus die kon ik nog niet spreken. Wat als ik ‘ja’ zei tegen dit project en er dan achterkwam dat zij een droge, afstandelijke verteller was?
Veel onzekerheden dus. Des te blijer was ik met wat ik vond toen ik eenmaal begon. Toen ik de eerste vertalingen binnen kreeg van de tekst die Heinz zelf schreef over zijn leven, bleek dit prachtig materiaal. De teksten verraadden van alles over zijn karakter. Soms schrijft hij trots en uitvoerig over zijn prestaties, soms kil en droog over het onrecht dat hem is aangedaan, en dat hij via rechtszaken probeerde recht te zetten. Maar ook komen er diep traumatische gebeurtenissen voorbij, waarbij zijn schrijfstijl ineens verandert. Op driekwart van het document blijkt dat Heinz niet zelf typt, maar alles dicteert aan zijn vrouw. Ook betekenissen over hun relatie waar ze met elkaar niet over spraken.
Mirjam Knotter, de conservator van het museum die zich al jaren bezig hield met de verzameling van Heinz, bleek een fantastisch personage voor een podcast. Voor haar was de verzameling een persoonlijke verantwoordelijkheid geworden. Toen ze later ook het levensverhaal van Heinz in een een van zijn archiefdozen vond liet het haar al helemaal niet meer los. Elk details waar Heinz over schreef, ploos Mirjam na. Ze spoorde een neef van Heinz op en vond een oude vriendin met wie hij zijn liefde voor antiek deelde. Door hen te interviewen voor de podcast werd hij een steeds gelaagde personage. Mirjam werd mijn ingang naar het verhaal van Heinz. Haar bevlogenheid werkt aanstekelijk, ze kon al mijn vondsten van context voordien en al mijn vragen beantwoorden. Ik ging in de podcast met haar naar het huis waarover Heinz schreef hoe hij er op de hooizolder zat ondergedoken en ik volgde haar naar Londen als ze voor het eerst een oude vriendin van Heinz ontmoet – een vrouw van bijna honderd.
Terwijl het verhaal van Heinz zich voor mij steeds verder ontvouwde, woog ik steeds af welke zijwegen ik wel en niet in wilde slaan. Ik ging tenslotte geen volledige biografie van Heinz maken. Ik wilde begrijpen waarom hij zijn bizarre verzameling aanlegde, wat die voor hem betekende. Die vraag bracht me weer op andere vragen. Hoe kwam het dat Heinz tegen het eind van zijn leven zo star werd en zich terugtrok in zijn verzameling? Hoe kan het dat zoveel mensen die ik interviewde – die dicht bij Heinz stonden – zoveel belangrijke dingen uit zijn leven niet wisten?
De onderzoeken van Mirjam en de herinneringen van Heinz’ vrienden en familie boden een belangrijk extra perspectief, waarmee ik de teksten van Heinz kon aanvullen. Maar sommige dingen bleven onbenoemd. Bijvoorbeeld hoe de oorspronkelijke betekenis van de rammelaar (een magisch voorwerp om al schuddend kwade geesten af te weren) voor Heinz een symbolische waarde leek te hebben. Ik besloot dat ik ook mensen wilde spreken die helemaal los staan van Heinz en zijn verhaal. Voor aflevering 2, 3 en 4 maakte ik een proloog waarin ik langs ging bij een verzamelexpert, een buikdanseres en een maakster van rammelaars. Hun verhalen over de psychologische of zelfs magische werking van verzamelen, rammelen en schudden, gaven het verhaal van Heinz de kleur die ik nog miste. Mede door hun verhalen werd me duidelijk hoe de vervolging en de oorlog Heinz elk aspect van Heinz leven beïnvloedde – zelf nog tot aan zijn dood, ruim 40 jaar na de bevrijding – en hoe een verzameling een reddingsboei kan zijn die het leven nog houvast en zin geeft.
Lotte van Gaalen (1990) is opgeleid als filmmaker maar ontdekte al snel de verhalende kracht van geluid. In 2015 maakte ze haar eerste korte radioverhaal en won ze de Korte Golf publieksprijs. Sindsdien maakt Lotte documentaires zoals Dagboek van Dora (VPRO), De geschiedenis van het vrouwelijk orgasme (VPRO) en Met of zonder God (NTR) en werkte ze mee aan series als Het leven, een gebruiksaanwijzing (VPRO), De Locker (HUMAN) en Er is iets vreemds gebeurd (Podimo).