Monique Nolte: ‘Mijn geschiedenis met Kees begon in 1997, toen ik een documentaire wilde maken over een autistische jongere. Na enige research kwam ik bij Kees Momma terecht. We hadden meteen een klik. In zijn typerende eloquente bewoordingen maakte Kees me deelgenoot van zijn angsten, obsessies en fixaties.Zo ontstond de film Trainman. Daarna hielden we contact.’
Monique Nolte: ‘Tijdens de opnamen gaf ik Kees de mogelijkheid met oplossingen te komen voor technische ‘problemen’. Zo wilde ik hem bij een treinscène graag in het gezicht filmen en niet alleen van opzij, zoals Kees had voorgesteld. Na overleg, kwam hijzelf met het idee dat we – bij wijze van hoge uitzondering – vanuit het gat in het midden van de baan mochten filmen. Had ik dat op een draaidag ter plekke gevraagd, dan was Kees bij de gedachte alleen al in paniek geraakt.’
Mailcontact
‘Omdat Kees geen vrienden heeft, vond hij het gezellig als ik langskwam – zo’n een tot twee keer per jaar. Toen hij een computer aanschafte, begonnen we te mailen. Hoe ouder hij werd, hoe meer hij besefte dat hij afhankelijk was van zijn ouders. Nachtmerries en depressies staken de kop op. “Wat zal er met mij gebeuren als zij er niet meer zijn?”, schreef hij in zijn moeilijkste periodes. Ook bij de ouders – inmiddels rond de tachtig jaar – bespeurde ik de noodzaak tot het creëren van een toekomstperspectief voor Kees. Terwijl vader naarstig op zoek ging naar een woonproject voor zijn zoon, wist ik dat moeder een andere wens koesterde: ze zou Kees het liefst thuishouden. Het idee voor een nieuwe documentaire werd geboren.’
Rücksichtslos
‘Toen ik in 2008 het scenario voor Het beste voor Kees schreef, kon ik niet vermoeden dat ik meer dan vijf jaar aan deze film zou werken.
De eerste jaren volgden we het gezin intensief. Omdat de zoektocht naar een geschikte woning voor Kees moeizaam verliep, draaiden we de jaren erna slechts drie dagen en een jaar zelfs helemaal niet. Eind 2012 leek er een doorbraak te zijn, toen een gemeente en woningbouwvereniging pa’s woonproject voor oudere autisten wilden adopteren. Echter, toen midden 2013 duidelijk werd dat het woonproject voor Kees gerealiseerd kon worden, veegde moeder het plan rücksichtslos van tafel. Ik begreep dat Het beste voor Kees hiermee zijn slotscène had.’
Kees’ codes
‘Het regisseren van Kees is een verhaal apart. De omgang met hem wordt bepaald door een aantal codes, waaraan je je als bezoeker dient te houden. Zo is het ‘not done’ om in zijn bijzijn ‘doei’ te zeggen, je neus op te halen of te luid te roeren in een kopje. Ook het hard dichtslaan van een deur of het dragen van een korte rok in combinatie met hoge hakken zijn zaken waardoor Kees ernstig van slag raakt. Ikzelf was er intussen aan gewend, maar ditmaal moest ik een ploeg meenemen. De samenstelling van mijn filmcrew was dan ook het eerste dat getackeld moest worden, wilde ik erin slagen een goede film te maken.’
Frustratie
‘Kees voelt zich geïntimideerd door grote mannen, vooral als ze ook nog eens slank en knap zijn en over een mooie, donkerbruine haardos beschikken. Deze fixatie heeft zijn oorsprong in Kees’ jeugd. Als kind droomde hij ervan uit te groeien tot een slanke jongeman van minstens 1.88 meter met glanzend, donker haar. Tot zijn grote frustratie stokte zijn groei bij 1.76 meter, wat ertoe geleid heeft dat hij niet geconfronteerd wenst te worden met mannen die aan zijn ideaalbeeld voldoen. Dit roept bij hem een gevoel van vernedering, pijn en verdriet op, waarmee hij niet kan omgaan. Dit betekende dat ik de geluidsman die ik voor dit project op het oog had niet kon inhuren. Ik moest dus op zoek naar een ploeg die bij Kees in de smaak zou vallen.’
Strak schema
‘Tijdens de opnamen van Trainman bedachten Kees en ik een werkwijze, die hem grip zou geven op het filmproces. Elke draaidag werd volgens een strak schema ingedeeld. Het idee hierachter was om Kees het gevoel van controle te geven, waardoor zijn angst voor onvoorspelbaarheid zou worden weggenomen. We maakten samen schema’s, waarbij Kees de begin- en eindtijden kon bepalen, evenals de vaste pauzes en de volgorde waarin we scènes zouden filmen. Daarnaast gaf ik hem de mogelijkheid oplossingen aan te dragen voor technische ‘problemen’, zoals het opstellen van lampen en het verwisselen van lenzen. Desalniettemin kwam het er doorgaans op aan dat de ploeg op de draaidag zelf creatief, flexibel en alert moest handelen.’
Geen karikatuur
‘De uitdaging was om Kees in al zijn facetten te laten zien, zonder dat hij een karikatuur van zichzelf zou worden. Zo was er de scène waarin hij in het Duits tekeergaat tegen een snelheidsovertreder. Ik vind dat deze op een humoristische wijze illustreert hoe Kees van de ene seconde op de andere in paniek kan raken en hoe hij er zelf het meest onder lijdt. Daarnaast geeft het een beeld van hoe moeder hem daarbij probeert te kalmeren. Vóór alles wilde ik voorkomen dat de kijker een hekel aan Kees zou krijgen en die kans was zeer aanwezig – er waren bijvoorbeeld ook scènes waarin Kees doordraaide op een minder sympathieke manier.’
Social media
‘Tijdens de montage probeer ik een evenwicht te vinden tussen het zo waarheidsgetrouw mogelijk in beeld brengen van de werkelijkheid en het beschermen van de protagonisten. Ik wil te allen tijde voorkomen dat ik de personages van mijn documentaire beschadig. Doordat het op social media mogelijk is losse fragmenten uit een documentaire op internet te plaatsen, zullen documentairemakers in de toekomst misschien nóg kritischer moeten bekijken welke scènes ze gebruiken. In het geval van Kees liep het goed af. Mede door het fragment van de Duitse scheldkanonnade is hij een cultfiguur en BN’er geworden. Maar wat als een uit z’n context gelichte scène personages hun leven lang achtervolgt? Hoe kun je hen als documentairemaker hiertegen in bescherming nemen?’
Monique Nolte (1969) groeide op met film: ze was een ‘gewillig slachtoffer’ voor haar vader die de liefde voor de camera weer van zijn vader had. Ze studeerde journalistiek in Utrecht en Parijs. Sinds 1997 werkt Nolte als documentaire- en tv-maakster. Zo regisseerde ze voor het NPS-programma Urbania en KRO Profiel (o.a. de afleveringen met Hans Teeuwen, Midas Dekkers en Connie Palmen).