Het waterwerk van ons geld

door Martijn Jeroen van der Linden, Thomas Bollen en Carlijn Kingma

Hoewel geld een centrale rol in ons leven speelt, is de werking van ons geldstelsel voor de meeste mensen onbekend terrein. Met dit verhaal maken we de wereld van ons geld toegankelijk. 

Het verhaal

 

De wereld van het grote geld lijkt voor de meeste mensen ver weg. Maar de effecten ervan merken we dagelijks.

Hoewel geld een centrale rol in ons leven speelt, is de werking van ons geldstelsel voor de meeste mensen onbekend terrein. Dat maakt een breed debat over de inrichting ervan haast onmogelijk. Met dit project willen we de wereld van het geld begrijpelijk maken en de financiële geletterdheid vergroten.

De afgelopen twee jaar hebben we intensief samengewerkt met talloze experts die ons meenamen achter de spiegelende gevels en façades van de financiële sector. Wat we daar hoorden en zagen hebben we gevisualiseerd in deze ontzagwekkende kaart, waaraan Carlijn 2000 uur heeft getekend met de allerfijnste pen ter wereld.

Bekijk de productie hier

Toelichting maker

Hoge inflatie, groeiende ongelijkheid en gebrek aan financiering voor duurzame projecten, allemaal zaken die nauw met de inrichting van ons geldstelsel zijn verbonden. Maar toch lijkt de wereld van het grote geld voor de meeste mensen ver weg. Hoe breng je daar verandering in? 

Met die vraag worstelden Martijn Jeroen van der Linden en Thomas Bollen al een tijdje. Als onderzoeksjournalist bij Follow the Money en Lector New Finance aan de Haagse Hogeschool  deden ze flink wat pogingen om de inrichting van ons geldstelsel hoger op de politieke agenda te zetten en onderdeel te maken van het publieke debat. De werking van ons financieel systeem is immers geen natuurverschijnsel. Het is door mensen bedacht en gebouwd. We kunnen het dus ook anders inrichten, op basis van andere waarden en met andere doelen. 

Maar daarvoor moeten wel meer mensen begrijpen hoe het stelsel werkt en hoe groot de invloed ervan is. Dat is geen eenvoudige opgave. De best gelezen ‘geldverhalen’ hebben een hoofdpersoon waar je het verhaal aan kunt ophangen. Mensen willen nu eenmaal het liefste lezen over foute boefjes die er met het geld vandoor gaan, zoals Sywert van Lienden met de mondkapjes-deal. Maar hoe vertel je een verhaal over een complex systeem, waarbij er niet één hoofdpersoon is die de boel belazert? Een systeem waarvan je eerst allerlei technische onderdelen moet uitleggen alvorens je kunt doorgronden hoe het machtsmisbruik en het gegraai plaatsvinden?  

In 2020 klopte architect en cartograaf Carlijn Kingma bij ons aan. Of wij haar wilden helpen een kaart van het geldstelsel te maken. We hoefden alleen een paar keer wat inhoudelijk advies te geven en zij zou het uitwerken tot een kunstwerk. Dat bleek een behoorlijk understatement. Inmiddels werken we al twee jaar intensief samen, spraken met ruim 100 experts bij banken, toezichthouders, pensioenfondsen, vermogensbeheerders en universiteiten – en namen kijkjes achter de spiegelende gevels en façades van de financiële sector. 

De combinatie van wetenschap, journalistiek en kunst opende nieuwe deuren. Carlijn is artist in residence bij de Rabobank en we spraken ook met mensen van allerlei andere financiële instellingen. We merkten dat Carlijn in die gesprekken soms antwoorden wist los te krijgen die de bankiers niet zouden geven als ze alleen met Martijn of Thomas spraken. Een kunstenaar is wat dat betreft toch minder bedreigend dan een wetenschapper of een financieel onderzoeksjournalist. 

Op basis van ons gezamenlijke onderzoek heeft Carlijn deze ontzagwekkende kaart getekend met de allerfijnste pen ter wereld. Er zitten 2000 tekenuren in, en nog eens heel wat uren waarbij we samen naar een leeg of halfgevuld stuk museumkarton zaten te staren. We hadden in grote lijnen uitgedacht wat we wilden vertellen, maar bij elk onderdeel moesten woord en beeld met elkaar overeen komen. Dat betekende telkens weer een stukje schrijven en afstemmen hoe dat er op de kaart uit zou moeten zien. Als we naderhand iets wilden veranderen moesten we opnieuw bedenken hoe de camera door de kaart zou bewegen om het verhaal in een vloeiende beweging te visualiseren. 

De kaart hebben we vervolgens laten animeren door studio Tiepes. Nooit eerder kregen we de kans om de werking van ons geldstelsel zo toegankelijk te maken met beeld en geluid – of om dit verhaal te vertellen aan een publiek dat zo breed is: we stonden op festivals, in musea, en mochten binnen allerlei bedrijven vertellen over dit project. Op deze manier hopen we dat meer mensen gaan begrijpen hoe ons geldstelsel in elkaar steekt en hoe groot de invloed ervan is. 

Op 14 april komen we met een vervolgpublicatie op Follow the Money en opent de volgende tentoonstelling in Kunstmuseum Den Haag. In mei begint de internationale lancering van het project met de Biënnale van Venetië waar het ‘Waterwerk van ons geld’ vertoond zal worden. In september verschijnt ons boek waarin we dit verhaal nog een slagje uitgebreider vertellen. 

Biografie

 

Carlijn Kingma is architect en kunstenaar, om precies te zijn: cartograaf van de maatschappij. Ze tekent kaarten van complexe systemen in onze samenleving. Tijdens het onderzoek voor haar vorige kunstwerken groeide de fascinatie voor de inrichting van het geldstelsel. Of het nu gaat over onderwijs, zorg, klimaatverandering, armoede of democratie – geld (of het gebrek daaraan) speelt bij al deze maatschappelijke thema’s een cruciale rol.


Thomas Bollen is financieel econoom en onderzoeksjournalist bij het onderzoeksplatform Follow the Money. Sinds de kredietcrisis van 2008 is hij gegrepen door de inrichting van ons geldstelsel en de invloed van geld op ons dagelijks leven. Hij volgt vanuit zijn vakgebied de politiek-economische strijd om het geld en publiceert over de financiële sector, het bankwezen en monetaire hervorming op Follow the Money. 


Martijn Jeroen van der Linden onderzoekt sinds de crisis van 2008 de digitale toekomst van het geldstelsel. Hij is lector New Finance aan de Haagse Hogeschool en is gepromoveerd op ‘ontwerpcriteria voor een beter geldstelsel’. Martijn is daarnaast voorzitter van Our New Economy, Casco Art Institute en Ons Geld. Die laatste stichting initieerde samen met toneelgroep De Verleiders een burgerinitiatief, haalde 120.000 handtekeningen op en zette zo de discussie over het geldstelsel op de politieke agenda. 

Toelichting redactie

De inrichting van ons geldstelsel heeft grote invloed op onze economie, de verdeling van rijkdom en de manier waarop we met elkaar samenleven. Het is daarom belangrijk om het samenspel van ons monetaire, financiële en fiscale systeem goed te begrijpen.
“Het waterwerk van ons geld” is een visualisatie van ons geldstelsel en beoogt het maatschappelijk debat hierover te stimuleren en kennis te vergroten. Het project bestaat uit een geïllustreerde kaart en verschillende video’s (de centrale bank, het economisch denken etc). De project is verrassend, origineel, gewaagd en daarmee daadwerkelijk een visuele beleving. De uitvoering vakkundig en gedetailleerd.
De keuze om met water als metafoor een complexe structuur te vertellen vindt de redactie sterk. Bovendien is het project daarmee laagdrempelig en toegankelijk voor een breed publiek.
Voorts laat de redactie zich positief uit over de mix van expertises (waaronder cartografie, architectuur, journalistiek) betrokken bij het project. Ook vinden ze het sterk dat het project ook naast Follow the Money ook op andere plekken te zien is waaronder Rijksmuseum Twenthe en Kunstmuseum Den Haag.

Door Noortje van Eekelen (redactie Beleven)

Meestervertellers

Jaarlijks brengen we de beste Vlaamse en Nederlandse verhalende journalistiek in beeld, tekst en geluid digitaal samen in Meestervertellers.