Je moest eens weten

Vanaf eind jaren zestig kwamen de eerste vrouwen uit Turkije naar Nederland om hier een nieuw leven op te bouwen. Hoe zagen die levens eruit? We weten er maar weinig van. De tentoonstelling ‘Je moest eens weten’ en de gelijknamige publicatie van fotograaf en kunstenaar Çiğdem Yüksel, vertellen de verhalen van deze vrouwen.

‘Bir bilsen…’ – ‘Je moest eens weten…’ Zo beginnen veel vrouwen hun levensverhaal als ik ze bezoek. Vanaf eind jaren zestig kwamen de eerste vrouwen uit Turkije naar Nederland om hier een nieuw leven op te bouwen. Ik portretteerde 22 vrouwen van deze generatie. Ik tekende hun verhalen op, verzamelde foto’s uit hun familiealbums en maakte even krachtige als liefdevolle foto- en videoportretten van hen.

De verhalen vertellen over de pijn van migratie, heimwee, verdwaald raken en je weg vinden. Werken, zorgen voor de kinderen, de taal leren. Liefde en ongelukkige huwelijken. Beknot zijn als vrouw en emancipatie. Over hun bijdrage aan de Nederlandse economie als fabrieksarbeider of schoonmaker, en hun strijd voor vrijheid en gelijke rechten. De verhalen zijn divers, gelaagd, dubbelzinnig, zoals elke menselijke ervaring dat is.

Ik miste in openbare bronnen beelden die recht doen aan de eerste generatie vrouwen uit Turkije, zoals mijn oma. Ik vond in Nederland geen museum of archief waar ik of de generaties na mij kunnen zien en begrijpen wie deze vrouwen waren, hoe hun levens eruitzagen en waar hun verhaal begonnen is. Een archief dat representatief is. Met Je moest eens weten geef ik de verhalen van de eerste generatie vrouwen uit Turkije een blijvende plek in de Nederlandse geschiedenis.

Onder het weinige bestaande beeldmateriaal is het boek Vrouwen te Gast uit 1979, van de eerder dit jaar overleden documentairefotograaf Bertien van Manen. Een aantal van de vrouwen die Van Manen fotografeerde, heb ik opgezocht en opnieuw geportretteerd.

Tentoonstelling

Dit werk heeft uiteindelijk geresulteerd in een publicatie en een tentoonstelling. De tentoonstelling is tot en met 25 mei 2025 te zien in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam, en bestaat uit verschillende onderdelen. Een daarvan zijn de portretten van de vrouwen – statig op bijna schilderachtige wijze vastgelegd. Aangevuld met hun persoonlijke archieven. Bladzijden uit hun paspoorten, foto’s van hun vakanties, portretten uit de studio’s, flarden van herinneringen.

Op elke muur wordt het verhaal van een vrouw uitgelicht met tekst, fotografie, projecties en soms video’s. In het midden van de tentoonstelling is een video-installatie te zien waarin ik de bezoeker meeneem in mijn persoonlijke zoektocht naar mijn overleden oma en herinneringen die probeer scherp te stellen.

Ook vormt het werk Vrouwen te Gast van Bertien van Manen een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling. Het werk dat zij eind jaren ‘70 maakte van migrantenvrouwen in Nederland, een belangrijk en zeldzaam document, wordt opnieuw tentoongesteld en onder de aandacht gebracht. Een groot deel is te zien in een aparte deel van de tentoonstelling en een aantal van haar foto’s staan soms naast de portretten die ik maakte, en ontstaat er een visueel dialoog tussen de foto’s van toen en nu.

Video’s

Een aantal van de vrouwen in de tentoonstelling zijn ook op video te zien. In een video interview vertellen ze zelf, met een fotoalbum op schoot, over hun leven aan de hand van foto’s die ze laten zien. Zo vertelt Iclal over de dag dat ze naar Nederland kwam en de droom om motor te rijden. Birgul vertelt over haar ontmoeting met Bertien van Manen en haar herinneringen van het moment waarop Van Manen haar fotografeerde. Zehra vertelt als derde generatie Turkse Nederlander wat het verhaalt van haar oma voor haar betekent en Selvet vertelt hoe ze verliefd werd op haar man, samen met hem naar Nederland kwam en hard moest werken voor haar verblijfsvergunning.

Video-installatie

In de kern van de tentoonstelling staat de video installatie van mij over mijn oma. In deze video-installatie keer ik mijn blik naar binnen en onderzoek ik de herinneringen aan mijn eigen oma. Hoe stel je scherp op het verleden als herinneringen vervagen? Wat gebeurt er met je herinneringen aan iemand als diegene er niet meer is? In de installatie wissel ik deze vragen af met vragen aan mijn oma.

Ik was 14 toen mijn oma overleed en sindsdien heb ik een droombeeld van haar. Tijdens het maken van het werk voor ‘Je moest eens weten’ kwam ik erachter dat de verhalen van de vrouwen van dezelfde generatie stuk voor stuk een deel van mijn oma aanvullen in mijn geheugen. Zou mijn oma dezelfde dromen hebben gehad?

De herinneringen aan mijn oma, de warmte die ik ervoer, probeer ik ook tastbaar te maken in een fysieke en tactiele verbeelding. Iets wat ik met fotografie niet kan. Door de kleuren en patronen uit de kleding van mijn oma te reproduceren door middel van tuften, creëer ik de schoot van mijn oma opnieuw. Meubels in organische vormen waar bezoekers in kunnen wegkruipen om de warmte, de schoot en de omhelzing van mijn oma te ervaren.

Boek

Bij de tentoonstelling bracht ik een fotoboek uit. Centraal staan de portretten die ik heb gemaakt van de vrouwen. Deze portretten zien we in het boek soms bladvullend en soms kleiner in combinatie met foto’s uit hun fotoalbums. Sommige van deze foto’s hebben een bijzonder verhaal en staan op zichzelf op een pagina met bijbehorende anekdotes uitgeschreven. Bij de portretten van de vrouwen en de albumfoto’s zijn de verhalen van de vrouwen in tekst uitgewerkt.

Schrijvers, zoals Suzanne Jansen, Sinan Cankaya en Hizir Cengiz, reflecteren op en geven context aan onderwerpen die bij verschillende vrouwen terugkomen, zoals de bijdrage van de vrouwen aan de Nederlandse economie, de positie van de huidige generatie ten opzichte van hun voormoeders en hoe de maatschappelijke blik van buitenaf uiteindelijk ook je binnenwereld vormt.

Daarnaast vormt het werk van Bertien van Manen een belangrijke toevoeging aan mijn werk en schreef Merel Bem een essay over de verbinding tussen mijn werk en Van Manen’s werk. Ook schetst het boek een gedetailleerde historische context met verschillende archiefbeelden uit stads-en gemeentearchieven.

Foto: Afsaneh Ghafarian Rabe’I

Çiğdem Yüksel is een Turks-Nederlandse fotograaf en beeldend kunstenaar. In haar werk richt Yüksel zich op de invloed van fotografie op ons collectieve geheugen.

In het hart van Yüksels werk ligt een diepe verbondenheid met de mensen die ze portretteert. Haar creatieve proces leidt tot een diverse reeks resultaten, van foto- en videowerken tot interactieve installaties, podcasts, textielwerken en publicaties.

Ze begon haar carrière in de fotografie bij de Volkskrant. In 2017 won ze de prestigieuze Zilveren Camera-award voor haar portretserie van Syrische kindvluchtelingen die werkten in textiel- en schoenfabrieken in Turkije.

Prospektor
Prospektor is een journalistiek productiebureau dat zich richt op verhalen met maatschappelijke relevantie. De vertelvorm kan uiteenlopend zijn: documentaire films, interactives, podcasts, boeken en tentoonstellingen, en is vaak transmediaal. 

Nederlands Fotomuseum
Nederlands Fotomuseum in Rotterdam waakt over het Nederlands fotografisch erfgoed van nu en de toekomst en maakt dit toegankelijk voor het publiek in al zijn verscheidenheid. 

Nai010 uitgevers
Nai010 uitgevers is specialist in het uitgeven van hoogwaardige publicaties op het gebied van architectuur, stedenbouw, kunst en design. Jaarlijks publiceert de uitgeverij zo’n 45 boeken, die wereldwijd worden gedistribueerd en in meer dan 1500 boekhandels worden verkocht.

Je moest eens weten van Çigdem Yüksel is een beeldveranderend journalistiek project over vrouwen uit Turkije. Ze onderzocht, archiveerde en fotografeerde een generatie vrouwen die in de jaren 60/70 naar Nederland kwamen, veelal met hun man en kinderen. Ze toont vrouwen die allemaal een eigen, kleurrijk leven hebben. Dit perspectief is niet eerder tot ons gekomen door de veelal stereotype beelden die er door Nederlandse media gemaakt zijn van deze vrouwen. 

Çigdem geeft ze een gezicht en een stem, anders dan het bestaande beeld van vrouwen met een hoofddoek, op de rug gefotografeerd. Daarbij is er nadrukkelijk ruimte voor humor én voor het rauwe verhaal van een bestaan als arbeidsmigrant in Nederland in die tijd. Yüksel heeft als doel om ons met dit project anders te leren kijken naar deze sterke vrouwen, die tot op heden vaak in de schaduw stonden van een man. Met dit project, in boekvorm én tentoonstelling in Rotterdam, verandert de perceptie én het zelfbeeld van deze generatie uit Turkije.

– Redactie Beleven (Danusia Schenke (Voorzitter), Annouk Stans, Thijs van den Houdt, Tessa Evers)